Birja stakani: tushuncha, ishlash prinsipi va bozor chuqurligi

2025.04.30 2025.04.30 Birja stakani: tushuncha, ishlash prinsipi va bozor chuqurligi

Oleg Tkachenkohttps://litefinance.uz/blog/authors/oleg-tkachenko/

Aktivning narxi talab va taklif hisobiga shakllanadi, ularning nisbatiga qarab bozor ishtirokchilari bitimni ochish to‘g‘risida qaror qabul qiladilar. Birja stakani kechiktirilgan orderlar hajmini baholashga yordam beradi, unga ko‘ra qarshilik va qo‘llab-quvvatlash darajalarini, trendning potensial yo‘nalishini aniqlash mumkin.

Ushbu sharhda siz bozor va birja stakani chuqurligi tushunchalari bilan tanishasiz, MT4, MT5, cTrader platformalarining birja stakani bo‘yicha likvidlilik darajasini aniqlashni o‘rganasiz va yirik treyderlar bozorni qanday boshqarishlarini bilib olasiz.

Asosiy faktlar

Bozor chuqurligi nima?

Bozor chuqurligi – narxlarning sezilarli o‘zgarishisiz katta hajmdagi bitimlarni o‘zlashtira olish layoqatidir. Bu ko‘rsatkich ma’lum bir aktivni turli narxlarda sotib olish va sotishga berilgan buyurtmalarning soni hamda hajmini aks ettiradi. Bozor chuqurligi uning likvidligini, talab va taklif darajasini, shuningdek, treyderlarda shakllangan umumiy kayfiyatni baholash imkonini beradi.

Yuqori likvidlilik bilan ajralib turadigan, buyurtmalarning katta hajmi narxga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydigan bozor chuqur bozor deyiladi. Shunga ko‘ra, agar u chuqur bo‘lmasa, u holda joriy bozorda yirik talabning paydo bo‘lishi muvozanatning buzilishiga – narxning order tomonga o‘zgarishiga, volatillikning oshishiga (narxning o‘zgarish diapazonining o‘sishi), spredning kengayishiga olib keladi. Chuqur bo‘lmagan bozorda eng yirik buyurtmalar marketmeyker tomonidan qo‘yiladi va kun davomida narxlar harakati diapazonini belgilaydi.

Bozor chuqurligi:

• Muayyan narx oralig‘ida orderlar va hajmlarning yig'ilib ketishi bo‘yicha potensial tayanch va qarshilik darajalarini aniqlashga yordam beradi.
• Aktiv narxiga katta hajmda ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan bozor ishtirokchilarining xatti-harakatlarini ko‘rsatadi.
• Bozor likvidliligi darajasini va spred kengligining o‘zgarishini baholashga yordam beradi. Sotib olish va sotishga orderlar qancha ko‘p bo‘lsa, likvidlilik shuncha yuqori bo‘ladi. O'rnatilgan orderlarning soni va hajmiga qarab, treyder likvidliligi kam va yuqori bo‘lgan narx diapazonlarini ko‘radi. Likvidlikning pasayishi spredning kengayishi mumkinligini va hatto nisbatan kichik order ham bozorni sezilarli darajada o‘zgartirishi mumkinligini ko‘rsatadi.
• Trendning volatilligi va ehtimoliy yo‘nalishini ko‘rsatadi. Har ikki tomonga orderlar paydo bo‘lish chastotasining ortishi o‘zgaruvchanlikning oshishidan dalolat beradi. Bir tomonga orderlar hajmi va sonining ustunligi trend yo‘nalishini ko‘rsatadi. Agar birja stakanda sotib olish yoki sotish uchun arizalar sezilarli darajada ko‘p bo‘lsa, lekin ular bo‘yicha kontragentlar bo‘lmasa, bu yuqoriga yoki pastga yo‘nalgan trendning shakllanayotganini ko‘rsatishi mumkin.
• Asosiy darajalarning yorib o‘tilish ehtimolini ko‘rsatadi. Treyder oldingi ekstremumlar bo‘yicha asosiy darajalarni belgilaydi va qarshilik yoki tayanch darajasining buzib o‘tilish ehtimolini baholaydi. Masalan, agar treyder sotib olish uchun limitli orderlar sonining keskin o‘sishini va sotish uchun limitli orderlarning kamayishini ko‘rsa, bu kuchli "buqa" trendi va eng yaqin qarshilik darajasini buzib o‘tish ehtimoli yuqori ekanligini bildirishi mumkin.
• Narxga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydigan limit orderni hajmini aniqlashga yordam beradi. Agar bozorda likvidlik bo‘lmasa, katta hajmdagi kechiktirilgan orderlar nomutanosiblikni keltirib chiqaradi.

Bozorning chuqurligi turli narx darajalarida sotib olish va sotish limit orderlari soni va ular orasidagi masofa bilan belgilanadi.

Bozor chuqurligi nisbiy tushuncha hisoblanadi. Sotib olish/sotish hajmi 1 mln USD bo‘lgan treyder (institutsional investorlar, xedj-fondlar) uchun umumiy aylanmasi shartli ravishda 100 mln USD bo‘lgan bozor – chuqur sanalmaydi. Butun bozorning 1 foiz hajmini tashkil etuvchi orderlarni, narxni sezilarli darajada o‘zgartirmay amalga oshirib bo‘lmaydi, chunki uni qondira oladigan yagona sotuvchi mavjud emas. Buyurtma hajmi 1000 AQSh dollariga teng bo‘lgan treyder uchun esa bunday bozor chuqur hisoblanadi.

Birja stakani nima?

"Birja stakani" atamasini batafsil ko‘rib chiqamiz. U nima, savdoda qanday qo‘llaniladi va uni savdo platformasida qanday topish mumkin?

Birja stakani va uning tahlili

Birja stakani – bu xaridorlar va sotuvchilarning muayyan narxda kechiktirilgan limitli orderlari ro‘yxati. Stakan ma’lumotlarini yangilash bir necha soniya davomida onlayn rejimda amalga oshiriladi.

Treydingda ikki turdagi buyurtmalar mavjud:

• Bozor buyurtmalari (birinchi daraja, L1). Bu birjada qarama-qarshi tomon taklif etgan narxda bitim tuzish uchun beriladigan buyurtmalardir. Treyder aktivni, aytaylik, 100 AQSh dollari narx darajasida sotish taklifini ko‘radi, rozi bo‘ladi va sotib olish uchun qarshi buyurtma joylashtiradi. Bunday buyurtma darhol amalga oshiriladigan bitimga aylanadi. Buyurtma faqat yetarli hajm bo‘lmaganda qondirilmaydi. Misol uchun, treyder 10 ta lotni sotib olmoqchi, lekin 100 USD narxi bo‘yicha sotuvda atigi 8 ta lot bor. Bunday buyurtma qisman bajariladi yoki umuman bajarilmaydi.
• Limitli buyurtmalar (ikkinchi daraja, L2). Bular joriy bozor narxidan yuqoriroq yoki pastroq bo‘lgan bitimni tuzish uchun beriladigan buyurtmalardir. Masalan, treyder aktivni 100 USD narx darajasida sotish taklifini ko‘radi, lekin bu taklif uni qoniqtirmaydi. U 95 USD narxda kechiktirilgan xarid buyurtmasini qo‘yadi va narx tushishini kutadi. Bu buyurtma narxlar stakaniga ta’sir ko’rsatadi.

Muhim! Birja stakanida faqat limit buyurtmalari aks ettiriladi, chunki bozor buyurtmalari bir zumda bajariladi. Narx kechiktirilgan order darajasiga yetishi bilanoq u ijro etiladi va birja stakani ichidan g‘oyib bo‘ladi. Limitli deb kechiktirilgan Buy Limit va Sell Limit orderlari nazarda tutiladi. Buy Stop, Sell Stop, Buy Stop Limit va Sell Stop Limit kabi orderlar tashqi bozorga chiqarilmaydi, balki platforma ichida qayta ishlanadi. Shuning uchun ular birja stakanida, odatda, aks ettirilmaydi.

Birja stakani qanday shakllanadi va undan qanday foydalaniladi

Birja va birjadan tashqari bozordagi savdoda narxlar stakani quyidagicha farqlanadi:

• Birja bozorida treyderlarning barcha buyurtmalari birja tizimiga chiqariladi. Shuning uchun birja stakanda real narxlar va hajmlar aks ettiriladi.
• Birjadan tashqari bozorda broker tizimi ichida shakllanadigan kotirovkalar stakanda aks ettirilishi mumkin. Treyder narxga ta’sir qiluvchi haqiqiy bozor hajmlarini ko‘rmaydi. U faqat brokerning ichki ma’lumotlarini ko‘radi.

Birja stakani har bir narx darajasiga mos keladigan narxlar ro‘yxati va buyurtmalar hajmidan iborat. U bozor keyingi narxga o‘tishi uchun alohida narx darajasida qanday hajmdagi bitimlar amalga oshirilishi kerakligini ko‘rsatadi. Ma’lum bir narx darajasida sotib olish yoki sotish uchun buyurtmalar soni va hajmi qanchalik ko‘p bo‘lsa, narxni o‘zgartirish uchun shunchalik ko‘p aks ettiruvchi orderlar talab qilinadi.

• Agar bozor likvidli bo‘lsa, unda sotib olish yoki sotish uchun ko‘plab buyurtmalar va ko‘plab javob buyruqlari bo‘lsa, u chuqur deb ataladi. Ayrim yirik orderlar narxga sezilarli ta’sir o‘tkazmasdan ijro etiladi.
• Agar bozorda likvidlik bo‘lmasa, yirik order yoki javob buyurtmalarisiz ko‘p sonli orderlar narxning sezilarli o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Bunday bozor sayoz bozor sanaladi.

Bundan tashqari, narx stakani bo‘yicha passiv va agressiv buyurtmalarni kuzatish mumkin. Agressiv buyurtmalar narxlarning keskin o‘zgarishi paytida to‘satdan paydo bo‘lib, darajalarning yorib o‘tilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Passiv buyurtmalar esa, aksincha, ma’lum darajalar yaqinida joylashib, qarshilik/tayanch darajalarini shakllantiradi. Agar kelajakdagi strategiyaga qo‘shimcha ravishda asosiy darajalar va trend chiziqlari qo‘shilsa, birja stakani samaradorligi oshadi.

MT4 va MT5da narxlar stakanini qanday ochish mumkin

Metatrader 4 va 5 terminallarida birja stakanini ochishning ikkita usuli mavjud:

1. "Ko‘rinish/Bozor sharhi" oynasidagi aktivlar ro‘yxatini chaqiring. Ro‘yxatdan aktivni tanlang. Unga sichqonchaning o‘ng tugmasini bosib, ochilgan menyudan "Narxlar jadvali"ni tanlang.
2. Alt+B tugmalar birikmasini bosing.

​

cTrader’da narxlar stakanini qanday ochish mumkin

Ushbu platformaning desktop versiyasida narxlar stakani – alohida oyna bo'lib, u orderlarni boshqarish oynasi yonida joylashgan. Uni DoM (Depth of Market) vkladkasida topishingiz mumkin.

​

Birja stakani ustunlari nimani anglatadi?

Birja stakanining turi va uning funksionalligi savdo platformasiga bog‘liqdir.

Birjadagi narxlar stakani qanday o‘qiladi

Birja stakanining variantlaridan biri quyidagicha:

​

Bu MT4 ning stakan ko‘rinishidagi eng oddiy talqini bo‘lib, u Bitcoin (BTC) savdo grafigidagi haqiqiy hisobdan olingan. Uning qiymatlar jadvali quyidagi qismlardan tashkil topgan:

• Birinchi ustunda joriy narxlar ko‘rsatilgan: yuqorida sotuvchilarning, pastda esa xaridorlarning narxlari. Eng yaxshi narxlar o‘rtaga yaqinroq joylashadi. Sotuvchi va xaridorning eng yaqin narxlari orasidagi farq spred deb ataladi. Ushbu holatda bu 42.517,37 va 42.517,36 narxlari orasidagi farqdir.
• Qizil pastga yo‘nalgan o‘qli ustun: yuqori qismi Sell Limit buyrug‘ini bir marta bosish bilan o‘rnatish uchun, pastki qismi esa Sell Stop uchun mo‘ljallangan.
• Ko‘k yuqoriga yo‘nalgan o‘qli ustun: yuqori qismi Buy Stop buyrug‘ini bir marta bosish bilan o‘rnatish uchun, pastki qismi esa Buy Limit uchun xizmat qiladi.

Eslatib o‘taman, nazariy jihatdan yuqori qismda Sell Limit orderlari, pastki qismida – Buy Limit ko‘rsatilishi kerak. Bu MetaTrader qo‘llanmasida keltirilgan. Ammo bir nozik tomoni bor: stakanda Limit orderlari bo‘yicha aynan buyurtmalar hajmi aks ettirilishi nazarda tutiladi. Ushbu ustun MT5 da mavjud, ammo MT4 da yo‘q. Kechiktirilgan buyurtmalarni bir marta bosish bilan platformalarning ikkala versiyasidagi stakanlardan ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘rnatish mumkin.

• Strelkali ustunlar orasidagi ma’lumot ustunida kechiktirilgan limit orderlari aks ettiriladi. Bu holatda 42,517.28 qiymatdagi 0.3 lot hajmli Buy Limit (BL) orderi o‘rnatilgan. Eng ilk xaridor BTCni ushbu narxda sotib olishga rozi bo‘lishi bilan, sizning bitimingiz amalga oshiriladi.

MT4 da hajmlarning ko‘rsatkichlari yo‘q. Bu holat platformaning elektron buyurtmalar stakanini deyarli foydasiz holga keltiradi. Siz eng yaxshi narxlarni ko‘rasiz, ammo buyurtmalar hajmini ko‘rmaysiz. Shu sababli, trendning potensial yo‘nalishini, muhim darajalarni va boshqa shu kabi ma’lumotlarni aniqlay olmaysiz.

MT5 da ishlab chiquvchilar narxlar stakanini yanada funktsional qilishga harakat qilishgan:

​

• Vertikal va gorizontal hajmlar qo‘shilgan. Narxlarning savdo stakani aynan gorizontal hajmlarni – muayyan narx darajasidagi hajmlarni tahlil qilish uchun kerak. Misol uchun, 1.07355 narxda xaridorlar 0.5 lotni, 1.07349 narxda esa 5 lotni sotib olishga tayyor. Shuningdek, 0.05 lot hajmidagi kechiktirilgan xarid buyurtmasi ham mavjud. Xaridorlarning birinchi va oxirgi narxi o‘rtasidagi deyarli o‘n barobar farq shuni ko‘rsatadiki, eng yaxshi narxda buyurtmalar deyarli oniy ravishda ijro etiladi, shuning uchun stakan o‘rtasida kechiktirilgan buyurtmalar deyarli bo‘lmaydi. Bundan tashqari, 5 ta xaridor loti qo‘yilgan daraja kuchli tayanch bo‘lishi mumkin.
• Bid/Ask narxlari grafiklari qo‘shildi. Spredni kuzatish vizual jihatdan qulay.

Shuningdek, MT5 stakani ajoyib xususiyatga ega:

​

1,5 lotni sotib olish uchun belgilangan limitli buyurtma mavjud, ammo u chap tomonda ko‘rsatilmayapti. Buning sababi, bu demo hisobdir. Haqiqiy hisobda o’rnatilgan buyurtma umumiy savdo hajmiga qo‘shib hisoblanadi.

Shuningdek, treydingda stakanning kengaytirilgan versiyasini ifodalovchi qo‘shimcha skriptlar, indikatorlardan foydalanish mumkin. Misollar:

• OrderBook. Soxta harakatni haqiqiy harakatdan farqlaydi, eng ko‘p stoplar soni bilan savdo darajasini aniqlaydi va hokazo. U ikkita stakandan iborat: birinchi stakanda kechiktirilgan teyk-profit va stop-loss, ikkinchisida – treyderlarning ayni paytda ochiq bo‘lgan bitimlari aks ettiriladi.
• МТ4 uchun DOM (depth of market). Kechiktirilgan orderlar va darajalar haqida qo‘shimcha ma’lumot beradi. Yuqori volatilik paytida va yangiliklar chiqishi davrida ishlamaydi.

Narx stakani savdo chuqurligi bilan tavsiflanadi. 10×10 chuqurlikdagi stakan 10 ta eng yaxshi sotib olish narxi va 10 ta eng yaxshi sotish narxi – hammasi bo‘lib 20 satr chiqishini anglatadi. Chuqur bozorda bunday stakan foyda bermaydi, chunki chuqur bozorda bitimlarning bir zumda bajarilishi bilan yuqori likvidlilik mavjud. Dastlabki 10 qatorda siz atigi 1 pips farq qiladigan narxni ko‘rasiz. Narx o‘zgarishlarini kuzatib ulgurmaysiz. Fond brokerlari stakanlarining chuqurligi 20×20 qator bo‘lishi va alohida so‘rov bo‘yicha qo‘shimcha kengaytirish imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkin. Jadvalda har ikki tomondan 20 tadan narx keltirilgan.

Birja stakani qanday ishlaydi?

Eng soddalashtirilgan, ammo amalda ishlaydigan MT5 oltin fyucherslari narxlari stakanini misol sifatida olib, birja stakani ko‘rsatkichlaridan qanday foydalanishni ko‘rib chiqamiz.

​

1. 2,035.47 va 2,035.24 narxlar o‘rtasidagi farq – spred.

2. Savdo unchalik faol emas, chunki narxning barcha pog‘onalarida ham buyurtmalar mavjud emas.

3. Siz xaridorsiz. Bir nechta variantni ko‘rib chiqamiz:

   • Siz 70 lotli oltinni uzoq muddatga sotib olmoqchisiz, shuning uchun narx sizga muhim emas. 25 ta lotni 2,035.47 AQSh dollari, yana 25 ta lotni 2,035.52 AQSh dollari va 20 ta lotni 2,035.53 AQSh dollari narxida xarid qilishingiz mumkin. Boshqa narxlar bo‘yicha sotuvchilaringiz yo‘q. Sizning 70 lotli bitimingiz narxni 2,035.47 dan 2,035.53 AQSh dollarigacha ko‘taradi. Sotuvchilarning kechiktirilgan hajmini o‘zlashtirgan bo‘lasiz. 70 ta lotga bergan buyurtmangiz turli narxlarda ijro etiladi. Bu narx sirpanishi deb ataladi – ya’ni, buyurtma kutilgandan pastroq narxda ijro etilishi. Siz uchun xarid qilish hajmi 70 lot bo‘lgan bozor chuqur hisoblanmaydi.

   • Siz 5 ta lot hajmli oltin sotib olmoqchisiz. 2,035.47 USD narxda buyurtmangiz bir zumda bajariladi "25" hajmidagi raqam "20" ga o‘zgaradi.

   • Siz 5 lot hajmli oltinni 2,035.49 narxda sotib olmoqchisiz. Sizning hajmingiz 2,035.47 lik buyurtma bilan avtomatik ravishda o‘zlashtiriladi. Bu "Eng yaxshi narxda xarid qilish" deb ataladi.

   • 2,035.47 AQSh dollari bo‘lgan eng yaxshi narx sizni qoniqtirmayapti. Siz narx pasayishini va arzonroq sotib olish imkoniyati tug‘ilishini umid qilmoqdasiz. 2,035.22 darajasida kechiktirilgan limit buyurtmasini joylashtirasiz. Hozirda (ekranda ko‘ringanidek) bu darajada hech qanday buyurtma yo‘q va sizning buyurtmangiz narxlar ro‘yxatida birinchi bo‘lib aks ettiriladi. Agar sotuvchilar 25 ta lotni 2,035.24 AQSh dollari narxida sotsa, sizning buyurtmangiz keyingi navbatda ijro etiladi.

Bozordagi buyurtmalarning real vaqtdagi zichligiga, ularning soniga va o‘rtacha spred qiymatiga qarab likvidlilik va sirpanish qiymatini tezda baholash mumkin.

Ma’lumotlarni yangilash tezligi yuqori bo‘lgan chuqur bozorda narxlar shkalasidagi raqamlar bir necha lahza ichida o‘zgarishi mumkin, chunki spred punktning bir necha o'ndan bir qismiga teng bo'lganda, kechiktirilgan orderlar uchun qarshi buyruqlar deyarli bir zumda topiladi. Natijada ularning ma’lumotliligi yo‘qoladi. Buni hal qilishning uchta varianti mavjud:

• Narxlar stakani bilan ishlashga mo‘ljallangan robotlardan foydalanish. Qisqa vaqt oraliqlarida bozorlarning institutsional ishtirokchilari asosan algoritmik dasturiy ta’minot va sun’iy neyro-tarmoqlarni qo‘llaydilar.
• Agar texnik imkoniyat mavjud bo‘lsa, brokerdan narx stakanining chuqurligini oshirishni iltimos qilish.
• Bozori chuqur bo‘lmagan aktivlarga o‘tish.

Yoki ma’lumotni tezkor qabul qilish va tahlil qilishni o‘rganish.

Bozor chuqurligiga ta’sir etuvchi omillar

Treyder uchun ham chuqur, ham sayoz bozorlarning o‘z afzalliklari va kamchiliklari bo‘ladi. Hammasi maqsad va strategiyaga bog‘liq. Chuqur bozorda likvidlik yuqori, shuning uchun bitimlar deyarli shu zahoti va eng yaxshi narxda ijro etiladi. Shunga ko‘ra, bu yerda spred tor. Biroq, chuqur bozorda narx sekinroq o‘zgaradi, shu sababli daromad olish va savdo strategiyalarini amalga oshirish imkoniyatlari kamroq bo‘ladi. Chuqur bo‘lmagan bozorda esa yirik limit buyurtmasi narxni sezilarli darajada o‘zgartirishi mumkin. Bu bir tomondan trend harakatida foyda ko‘rish imkoniyatini bersa, boshqa tomondan keng spred va narx sirpanishiga olib keladi.

Kelajakdagi harakat strategiyasini ishlab chiqayotgan treyder e’tiborga olishi lozim bo‘lgan jihatlar: kredit leveraji, savdo vaqtlari, aktivning likvidligi, ehtimoliy cheklovlar va fundamental omillar.

Kredit yelkasi

Bozor chuqurligiga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo’lgan holatlar:

• Agar treyder turli narxlarda savdo qilish uchun buyurtmalar soni va hajmini oshirish maqsadida yelkadan foydalansa, u bozor likvidligini ko‘paytiradi. Natijada, bozorning chuqurligi ham ortadi. Treyderning savdo va likvidlikka qo‘shgan hissasini qo‘shimcha tarzda broker ta’minlaydi.
• Agar treyder bitta narx bo‘yicha pozitsiya hajmini oshirish uchun yelkadan foydalansa, u bilan talab yoki taklif tomoniga muvozanatsizlik yaratadi. Bu narxning o‘zgarishiga va beqarorlikning oshishiga olib keladi. Oqibatda, bozorning chuqurligi kamayadi.

Broker maksimal kredit yelkasini o‘zgartirib, bozorning chuqurligiga bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Savdo soatlari

Turli vaqtlarda aktiv turiga qarab bozorda turli xil faollik kuzatilishi mumkin. Masalan, EUR/USD valyuta juftligi bo‘yicha Amerika va Yevropa sessiyalarida eng katta savdo hajmi. Bu vaqtda likvidlilik maksimal darajada bo‘ladi va bozor eng chuqur bo‘ladi. Osiyo sessiyasida hajmlar pasayadi, bozor o‘z chuqurligini yo‘qotadi. Yana bir misol – bayramlar, dam olish kunlaridan oldin bozor chuqurligining pasayishi. Bu davrda aksariyat treyderlar o‘z pozitsiyalarini belgilab oladilar, bozorda savdo hajmi va ishtirokchilar soni kamayadi.

Aktivning likvidliligi

Aktivning likvidliligi – uni joriy bozor narxida tezda sotish imkoniyati. Bozorning likvidligi qancha yuqori bo‘lsa, uning chuqurligi shuncha katta bo‘ladi. Masalan, rivojlanayotgan mamlakatlarning aktivlari past likvid vositalarga kiradi. Bu mamlakatlarning bozorlari asosan yopiq, ular haqida ma’lumot kam va ular qo‘lda tartibga solinadi. Shu sababli, bunday aktivlar bo‘yicha keng spred va nisbatan kichik savdo hajmlari kuzatiladi – ya’ni bozor chuqurligi past hisoblanadi.

Narxlar harakatining cheklanishi

Bu instrument, masalan, fyucherslar savdosida uchraydi. Birjalar (NASDAQ, NYSE) aktivlar uchun narx diapazonlarini belgilaydi, bu bilan narxning keskin tez harakatlanishini istisno qiladi. Treyderlar kechiktirilgan orderlarni belgilangan diapazonda o‘rnatishga majbur. Birja stakanda narxlarning tarqoqligi kamayadi, bozorning chuqurligi ortadi.

Savdo cheklovlari

Masalan, AQShda regulyatorlar bir kishi savdo qilishi mumkin bo‘lgan aksiyalar va derivativ qimmatli qog‘ozlar soniga cheklovlar qo‘yishi mumkin. Pozitsiyaning maksimal hajmiga doir limitlar marketmeyker (qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchisi) tomonidan narxga manipulyativ ta’sir ko‘rsatishni istisno qiladi va bu bilan talab yoki taklif tarafidagi nomutanosiblikni yuzaga keltirmaydi.

Fundamental omillar, fors-major

Har qanday yangilik, bozordagi kuchlar joylashuvini tubdan o‘zgartirishga qodir kuchli fundamental omildir. Masalan, bozorda yuqori likvidlilik kuzatiladi. Sotib olish uchun buyurtmalar ochadigan ko‘plab savdo ishtirokchilari mavjud va shunga mos ravishda muqobil buyurtmalar mavjud. Spred tor, volatillik past, bozor chuqur.

Qimmatli qog‘ozlar, valyuta va boshqa aktivlarni sotib olish yoki sotishga bo‘lgan talablarning keskin ko‘payishiga darhol olib keladigan yangilik paydo bo‘ladi. Bunday holat muvozanatning buzilishiga va bozor chuqurligining pasayishiga sabab bo‘ladi. Bu esa bozorning narxni sezilarli darajada o‘zgartirmasdan katta hajmdagi bitimlarni o‘zlashtira olmasligini anglatadi. Natijada likvidlik pasayadi, komissiya miqdori va o‘zgaruvchanlik esa ortadi. Narx o‘zgarishi bilan bozor chuqurligining keskin pasayishiga short-skviz misol bo‘la oladi.

Boshqa tomondan, asosiy omillar bozor chuqurligini oshirishi mumkin. Masalan, SEC nazorat organi Bitcoin uchun joriy ETF arizalarini ma’qullashi natijasida investorlarning kriptovalyuta bozoriga pul oqimi ko‘paydi, bu esa o‘z navbatida bozorning likvidliligi va chuqurligini oshirdi.

Birja stakani qanday o‘qiladi?

Birja stakanida quyidagi jihatlarga e’tibor qaratamiz:

• Spred. Qancha kichik bo‘lsa, shuncha yaxshi. Bu maksimal likvidlilik paytlarida birjada savdo qilish imkonini beradi. Va aksincha, spred kengayganda bozordan chiqish imkonini yaratadi.
• Buyurtmalar hajmi. Agar siz 10 lot hajmidagi kechiktirilgan buyurtma bermoqchi bo‘lsangiz, siz uchun qarshi buyurtmalarning hajmi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Agar bu 0.1-1 lot bo‘lsa, sizning bitimingiz narxga ta’sir qiladi va buyurtmangizning katta qismi kamroq jozibali narxda bajariladi.
• Yirik buyurtmalarning paydo bo‘lishi. Bu yirik o‘yinchi yoki ko‘pchilik treyderlarning narxga ta’sirini kuzatish imkonini beradi.
• Yuqori va quyi qismdagi buyurtmalar hajmining nisbati. Sotuvchilar va xaridorlar kuchini ko‘rsatadi. Agar xarid buyurtmalari ko‘p bo‘lsa, yuqoriga ko‘tariluvchi trend shakllanishi mumkin.
• Muayyan narx darajasida buyurtmalarning to‘planishi. Bular asosiy darajalardir. Masalan, eng uzoq bo‘lgan narxda xaridorlarning ko‘p sonli orderlari to‘planadi. Sotuvchilar narxni shu darajagacha tushirishgach, ularning hajmi o‘zlashtiriladi va narx bundan keyin pastga qarab ketmaydi.

Har bir platforma o‘zining birja stakaniga ega bo‘lganligi sababli, Mijozlarni qo‘llab-quvvatlash xizmatiga savollar berishdan tortinmang. Ehtimol, vositada faollashtirish mumkin bo‘lgan qo‘shimcha funksiyalar mavjuddir.

Birja stakani bilan manipulyatsiya qilish

Birja stakani va bozor chuqurligi bilan ishlash tamoyillarini tushunish nafaqat treyderlarning o‘zlariga, balki ularni boshqarishga urinayotganlarga ham yordam beradi. Kotirovkalarni manipulyatsiya qilishning mashhur usullaridan biri – spufing hisoblanadi. Bu usul katta hajmdagi buyurtmalarni tezda joylashtirish va ularni deyarli shu zahotiyoq olib tashlashni nazarda tutadi. Bu marketing faoliyatini taqlid qilishdir.

Spuffing quyidagicha ishlaydi. Aktivning joriy narxi 110.80 USD. Siz manipulyatorsiz va 10 ta lot aktivni 110.20 USD narxda sotib olib, keyin uni bir necha o‘nlab punktga qimmatroqqa sotmoqchisiz. Sizning harakatlaringiz:

• Siz sotish uchun uchta kechiktirilgan orderni joylashtirasiz: 110.65 AQSh dollari narxida 50 ta lot, 110.40 AQSh dollari narxida 80 ta lot va 110.25 AQSh dollari narxida 110 ta lot. Aslini olib qaraganda, siz faqat 10 ta lot sotib olishga tayyorsiz, ammo 240 ta lotni sotishga buyurtma berdingiz. Maqsadingiz "ayiq"larga xos qiziqishni uyg‘otishdir.
• Narxlar jadvalida ko‘p sonli qisqa pozitsiyalarning paydo bo‘lishi treyderlarga "paydo bo‘layotgan trend yo‘nalishida" ham sotish uchun orderlarni o'rnatishga turtki beradi. Boshqa sotuvchilar bosimi ostida narx 110.20 AQSh dollarigacha tushadi. Bozorda yetarli xaridorlar bo‘lmagani sababli, sizning sotish uchun orderlaringiz ijro etilmay qolib ketadi. Aktiv narxi 110.20 AQSh dollari bo'lganida, hech kim uni 110.65 AQSh dollari, 110.40 AQSh dollari va 110.25 AQSh dollariga sotib olmaydi.
• 110.20 AQSh dollari qiymatida 10 ta lotni sotib olish uchun bergan orderingiz ijro etiladi. U ishga tushgan zahoti ijro etilmagan savdo orderlari bekor qilinadi.

Sotish uchun orderlar o‘chirilgandan so‘ng, bozorda yirik sotuvchi yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Keyin xuddi shu tarzda xarid qilish uchun buyurtmalar yaratiladi, narx yuqoriga ko‘tariladi va siz sotib olingan 10 ta lotni yuqoriroq narxda sotasiz. Sxema ko‘pincha aksiyalar bozorida qo‘llaniladi.

Butun jarayon 1 soniyadan kam vaqt davom etadi va faqat algoritmik tizimlar tomonidan amalga oshiriladi. Spuferning mo‘ljali shundaki, limitli orderlar boshqa robotlar tomonidan savdo hajmining kerakli tomonga o‘zgarishi sifatida qabul qilinadi. Narxni spuferning buyurtmalari emas, balki ularning birja stakanida paydo bo‘lishini bozor tomonidan qabul qilinishi harakatlantiradi.

AQShda spufing uchun jinoiy va ma’muriy javobgarlik belgilangan. Bunday tekshiruvlarning eng mashhur ishtirokchilari: Igor Ostaychеr, Maykl Koshia, Xit Xara va Nasim Salim. Boshqa mamlakatlarda esa spufingga qarshi kurash endigina boshlanmoqda. Nazariy jihatdan spufing – bu narxlarni ataylab manipulyatsiya qilish hisoblanadi. Ammo yuqori chastotali savdoda treyderning orderni bajarish niyatisiz va narxga ta’sir o‘tkazish maqsadida joylashtirgani qanday isbotlanishi – muammo bo‘lib qolmoqda.

Birja stakani savdo platformasida

Ushbu blokda men cTrader platformasining narx stakaniga batafsil to‘xtalib o‘taman. MT4/MT5 – bu endigina ish boshlayotganlar uchun eng oddiy savdo platformalari, ularning narx stakanlari minimal funksionalga ega. Professional platforma bo'lgani sababli cTrader platformasining stakani ham professionaldir.

cTrader narxlar stakani ma’lumotlari uchta oynada aks ettiriladi:

1. Standart ko’rinish.

​

U ikki qismdan tashkil topgan: sotuvchilar va xaridorlarning buyurtmalari. Muayyan narxda mavjud bo‘lgan narx va likvidlilik hajmini aks ettiradi. Standart DoM joriy narxlar stakanini ko‘rish imkoniyatini beradi, ammo treyderlarga undan bitimlar ochishga yo‘l qo‘ymaydi.

2. Narx ko’rinishida aks ettirilishi.

​

Yuqori chastotali savdo uchun qulay instrument. Birinchidan, undan limit orderlari va stop-buyurtmalarni o‘rnatishingiz mumkin. Ikkinchidan, unda narxning detalizatsiyasi ko‘rsatiladi. Sotuv hajmi narxning chap tomonida, xarid hajmi narxning o‘ng tomonida joylashgan bo‘lib, ularga kursor qo‘yilganda mos ravishda olovrang va yashil rangga bo‘yaladi. Bu yerda BID va ASKning joriy narxlari to‘liq aks ettiriladi. Qolgan narxlar oxirgi raqamlar ko’rinishida aks ettiriladi.

3. O‘rtacha o‘lchangan narx ko’rinishida aks ettirilishi.

​

Katta hajmdagi savdoda ishlatiladi, sotilgan hajmning o‘rtacha narxini ko‘rsatadi. Agar siz 100+ hajmlar bilan ishlasangiz, 50 lotdan kam hajmlar narxiga limit orderini o‘rnatish kotirovkalarga ta’sir qilishi mumkin. Stakandagi qiymatlar real vaqt rejimida ko‘rsatiladi.

Xulosa

Birjadagi stakan – optimal savdo strategiyasini ishlab chiqish va bozor holatini tahlil qilishda yordamchi instrument. Uning ma’lumotlari quyidagilarga yordam beradi:

• Bozor likvidliligini baholash, uning chuqurligi va spred darajasini aniqlash. Agar aktivni sotib olish yoki sotishni xohlasangiz, stakanda muqobil buyurtmalar hajmi borligiga ishonch hosil qiling.
• Potensial kuchli qarshilik va tayanch darajalarini toping.
• Buyurtmalar oqimi hajmidan xaridorlar yoki sotuvchilarning ustunligini ko‘rishingiz mumkin.

Bu instrumentning o‘ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari bor. Birjadagi narxlar stakani ma’lumotlari ko‘plab savdo tizimlarida filtrlash vositasi sifatida hamda bozor holatini dastlabki tahlil qilish manbai sifatida qo‘llaniladi. Stakanni qisqa muddatli taymfreymlarda: skalping, sving-treyding, kunlik strategiyalar uchun ishlatish maqsadga muvofiqdir. Stakanning kamchiliklari: yashirin va soxta buyurtmalar, marketmeykerlar tomonidan hajmlarni sun’iy o‘zgartirish, faqat cheklangan buyurtmalarni aks ettirish. Shu sababli, narxlarni bashorat qilishda stakan boshqa vositalar bilan birgalikda ishlatiladi. Xususan, texnik ko‘rsatkichlar va vertikal hajmlar gistogrammasi bilan. Kotirovkalar jadvali va lentani ham birgalikda ko‘rib chiqish mumkin.