Treydingda fundamental bozor tahlili

2025.09.05 2025.09.05 Treydingda fundamental bozor tahlili

Mihail Hypovhttps://litefinance.uz/blog/authors/mikhail-hypov/

Fond bozorining fundamental tahlili murakkab instrument hisoblanadi. Jorj Soros va Uorren Baffet kabi mashhur investorlar aynan shu usul yordamida o‘z kapitallarini ishlab topganlar. Ushbu maqolada men Forex bozorida fundamental tahlil nima ekanligi, qanday usullar va instrumentlardan foydalanish hamda ularni treydingda qanday qo‘llash haqida batafsil ma’lumot beraman.

Bozorning fundamental tahlili nima?

Forex bozorida fundamental tahlil – narx grafiklariga bevosita aloqasi bo‘lmagan ma’lumotlar, voqealar va faktlar asosida kelajakda narxlar o‘zgarishini bashorat qilish usulidir. Bu hodisa va faktlar iqtisodiyotning fundamental omillari deb ataladi. Ularga quyidagilar kiradi:

• iqtisodiy ko‘rsatkichlar, jumladan markaziy banklarning asosiy stavkalari, yalpi ichki mahsulotning o‘zgarishi, inflyatsiya yoki deflyatsiya darajasi, aholining bandligi;
• iqtisodiyot istiqbollari;
• siyosiy omillar;
• yangiliklar va mish-mishlar;
• mavsumiy omillar;
• tarmoqlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik;
• iqtisodiy va boshqa davriy jarayonlar.

Fundamental tahlilning asosiy maqsadi ta’sir etuvchi omillarning maksimal miqdorini aniqlash va bozor intiladigan adolatli narxni belgilashdir.

Bozorning fundamental va texnik tahlili – ular o‘rtasidagi farq nimada?

Fundamental va texnik tahlil (FT va TT) prognozlarni tuzishda tubdan farqli yondashuvlarga ega. Birinchisi tahlil obyekti va uning atrofidagi muhitning moliyaviy-xo‘jalik holatini chuqur o‘rganishga asoslanadi. Ikkinchisi esa narx, savdo hajmi va bular bilan bog‘liq ko‘rsatkichlarni turli indikatorlar orqali baholaydi.

Fundamental tahlil aktivlarning haqiqiy qiymatini aniqlash va ularning joriy vaqtda qanchalik past yoki yuqori baholanganligini tushunish imkonini beradi. Texnik usullarning asosiy maqsadi esa tendensiyalar va patternlarni, shuningdek bitimni ochish va yopish uchun qulay paytlarni aniqlashdir.

Vaqt oralig‘ida ham farqlar mavjud. Fundamental tahlil uzoq muddatli investitsiyalar uchun mos kelsa, texnik tahlil qisqa va o‘rta muddatli bitimlarga yo‘naltirilgan.

Fundamental tahlil komponentlari

Fundamental tahlil uch asosiy tarkibiy qismdan iborat:

• umumiqtisodiy;
• sohani tadqiq qilish;
• alohida kompaniyalar faoliyatini baholash.

Moliyaviy tahlil usullari: "yuqoridan pastga" (Top-down) va "pastdan yuqoriga" (Bottom-up)

Foreks bozorida fundamental tahlilning ikki asosiy yondashuvi mavjud:

• pasayuvchi;
• yuksaluvchi.

Ularning har birini batafsil ko‘rib chiqamiz.

“Yuqoridan pastga” fundamental tahlil (Top-down)

​

Yuqoridagi chizmadan ko‘rinib turibdiki, bu yondashuv jahon iqtisodiyoti va alohida davlat iqtisodiyoti doirasidagi iqtisodiy holatni baholashdan boshlashni taklif etadi. Odatda, bu bosqichda YaIM ko‘rsatkichlari, inflyatsiya, asosiy stavka, valyuta kurslari farqlari o‘zgarishining o‘zaro bog‘liqligi o‘rganiladi.

Investor makrodarajada baholashni amalga oshirgach, tanlangan iqtisodiyot va sohalarning aniq sektorlarini tahlil qilishga o‘tadi. O‘rganish natijasida eng istiqbolli yo‘nalishlar tanlanadi. Yakuniy bosqich – alohida kompaniyalar aksiyalarining fundamental tahlilidir.

”Pastdan yuqoriga” fundamental tahlil (Bottom-up)

​

Yuqoridagi rasmga qarab, siz allaqachon "pastdan yuqoriga" yondashuvi teskari tartibdagi tadqiqot ekanligini tushunib yetgansiz: avval shartli qimmatli qog‘ozlar tahlili, keyin maqsadli tarmoq, so‘ngra tanlangan aktivlar sektori. Oxirgi bosqichda tanlangan kompaniyalarga tegishli bo‘lgan makroiqtisodiy omillar o‘rganiladi.

"Pastdan yuqoriga" sxemasining tarafdorlari, odatda, alohida qimmatli qog‘ozlar tarmoq va ayniqsa, butun sektorga qaraganda yaxshiroq ishlashi mumkinligiga asoslanadilar. Investorlar yanada foydali sarmoya kiritish uchun har bir kompaniya faoliyatini chuqur o‘rganadilar.

Miqdoriy va sifatli fundamental tahlil

Miqdoriy fundamental tahlil – qimmatli qog‘ozlar bozorini statistik va moliyaviy ma’lumotlar hamda o‘lchash mumkin bo‘lgan boshqa ko‘rsatkichlar asosida o‘rganishdir. U ko‘pincha algoritmik savdo strategiyalarida, xatarlarni boshqarishda va kredit portfellarini baholashda qo‘llaniladi.

Sifatli tahlil hisob-kitoblar bilan bog‘liq bo‘lmay, subyektiv ma’lumotlarga asoslanadi – davlatlarning siyosiy va iqtisodiy munosabatlari, korporativ madaniyat, iste’molchilar kutilmalari, brend nufuzi, turli jarayonlar va xulq-atvor patternlarining o‘zaro aloqalari. Masalan, treyderga Apple kompaniyasida bo’lgani kabi kompaniya mahsulotlari yoki Tesla’dagi kabi uning egasining shaxsiyati yoqqan bo’lishi mumkin.

Asosiy samaradorlik ko‘rsatkichlari

Iqtisodiy omillarni baholashning aniq algoritmi yo‘q. Biroq ba’zi asosiy ko‘rsatkichlarni – muhim samaradorlik indikatorlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Ulardan ba’zilari quyidagilar:

• ROE ko‘rsatkichi;
• P/E koeffitsiyenti;
• beta koeffitsiyenti – Beta (β);
• bir aksiyaga to‘g‘ri keladigan foyda (EPS);
• narx/balans qiymati nisbati – (P/B Ratio);
• PEG koeffitsiyenti;
• P/S koeffitsiyenti;
• dividend to‘lovlari koeffitsiyenti;
• dividend daromaddorligi.

Bularning barchasi u yoki bu iqtisodiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni aks ettiradi. Ushbu omillarni taqqoslab, investor kompaniya yoki soha holati haqida tasavvurga ega bo‘ladi va shu orqali zararli bitim tuzish xavfini kamaytiradi.

ROE – kapital rentabelligi ko‘rsatkichi (ROE – Return on Equity)

Shaxsiy kapital rentabelligi fundamental tahlilning asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir. U kompaniya o‘z aksiyadorlari kapitalidan qanchalik samarali foydalanayotganini aniqlaydi. ROE kompaniyaning sof foydasini xususiy kapitalga bo‘lish orqali quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

ROE = Net_Income/Equity * 100%,

bu yerda:

• Net_Income – sof foyda;
• Equity – shaxsiy kapital.

Masalan, agar joriy yilda 10 million yevro daromad qilingan bo‘lsa va kapital 100 million bo‘lsa, kapital rentabelligi quyidagicha hisoblanadi:

ROE = 10 000 000/100 000 000 * 100% = 10%.

Bu xarakteristika bir tarmoqdagi ishtirokchilarni yoki bir necha yil davomida ROE o‘zgarish dinamikasini taqqoslashda foydalidir. Biroq, turli tarmoqlardagi kompaniyalarni ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha taqqoslash maqsadga muvofiq emas – bozorning o‘ziga xos xususiyatlari kompaniya rentabelligiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.

P/E koeffitsiyenti – Narx/Foyda nisbati (P/E Ratio – Fin-plan Price-to-Earnings Ratio)

Narxning foydaga nisbati (P/E) fundamental tahlilda kompaniyalarni baholash va ularning aksiyalari qanchalik past yoki yuqori baholanganligini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Uni hisoblash uchun aksiyaning joriy qiymatini bitta aksiyaga to‘g‘ri keladigan foydaga bo‘lish kerak. So‘nggi ko‘rsatkich yillik foydani chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar soniga bo‘lish orqali aniqlanadi.

P/E formulasi:

P/E = Price / EPS,

bu yerda:

• Price – aktivning joriy qiymati;
• EPS – bir aksiyaga to‘g‘ri keladigan foyda.

Ba’zan treydingda P/E kompaniyaning kapitallashuvi, ya’ni barcha qimmatli qog‘ozlarning umumiy qiymatini sof foydaga bo‘linishini anglatadi. Ko‘rsatkichning mohiyati va yakuniy qiymati bundan o‘zgarmaydi.

Amalda P/E koeffitsiyenti ko‘pincha kutilayotgan sof foydani inobatga olgan holda hisoblanadi. Bunday holat kompaniya tahlilchilari sof foyda bo‘yicha prognoz berganda yuz beradi. Bu vaziyatda bozor, albatta, ushbu kutilmalarni hisobga oladi va P/E qayta hisoblab chiqiladi.

Beta-koeffitsiyenti – Beta (β)

Fundamental tahlildagi beta-koeffitsiyent aktiv qiymatining butun bozor yoki soha bilan o‘rtacha qanday bog‘liqligini, qimmatli qog‘ozda umumiy bozor tendensiyalarini e’tiborsiz qoldira oladigan yetarlicha kuchli g‘oya mavjudligini ko‘rsatadi. Masalan, kompaniya aksiyalarini NASDAQ yoki S&P 500 etalon indeksi bilan taqqoslash mumkin.

Hisoblash formulasi:

​

Bu yerda:

• Cov (k, p) – daromadlilik kovariatsiyasi;
• k_i – alohida olingan i-aksiyaning daromaddorligi;
• p – portfelning daromaddorligi.

Yaxshiroq tushunish uchun ushbu formulaning kengaytirilgan variantini keltirib o‘taman:

​

Bu yerda:

• k ̀ – aksiyaning kutilayotgan (o‘rtacha) daromaddorligi;
• p_i – i-portfelning daromaddorligi (i-davr uchun fond indeksi);
• p ̀ – portfelning kutilayotgan (o‘rtacha) daromaddorligi;
• n – kuzatuvlar soni.

Koeffitsiyent qiymatlari:

• 1 dan ortiq. Qimmatli qog‘oz dinamikasi fond indeksi dinamikasi bilan korrelyatsiyalanadi (bir yo‘nalishda harakatlanadi). Aksiyalar indeks harakatiga nisbatan sezgirroq bo‘ladi.
• 1 ga teng. Aksiya harakatlari 100% aniqlik bilan indeks harakatini takrorlaydi.
• 0 dan 1 gacha. Qimmatli qog‘oz dinamikasi indeks dinamikasi bilan korrelyatsiyalanadi. Aksiyalar indeks harakatiga nisbatan kamroq sezgir bo‘ladi.
• 0 ga teng. Aksiyalar indeks bilan hech qanday korrelyatsiyaga ega emas – ularning harakati fond indeksining harakatiga mutlaqo bog‘liq bo‘lmaydi.
• 0 dan -1 gacha. Aksiyalar indeks bilan teskari korrelyatsiyaga ega – narx qarama-qarshi tomonga harakatlanadi. Qimmatli qog‘ozlarning sezgirligi indeksga qaraganda pastroq bo‘ladi.
• -1 dan pastroq. Aksiyalar indeks bilan teskari korrelyatsiyaga ega. Qimmatli qog‘ozlarning volatilligi indeksga qaraganda yuqoriroq bo‘ladi.

EPS – bir aksiyaga nisbatan foyda miqdori (EPS – Earnings Per Share)

EPS firmaning daromaddorligini ko‘rsatadi. Bu sof foydaning chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar soniga nisbati bo‘lib, quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

EPS = NetIncome/TCSO,

bunda:

• NetIncome – sof foyda yoki imtiyozli dividendlar chiqarib tashlangandan keyingi sof foyda.
• TCSO (Total common shares outstanding) – muomaladagi oddiy aksiyalar soni.

Tahlilning ayrim turlarida, masalan, murakkab kapital tuzilishiga ega kompaniyalarni o‘rganishda, Diluted EPS qo‘llaniladi. An’anaviy EPS’dan farqli o‘laroq, bunda sof foyda aksiyalarning moslashtirilgan soniga bo‘linadi. Oddiy aksiyalarning asosiy miqdoridan konvertatsiya qilinadigan opsionlar, varrantlar, obligatsiyalar kabi qog‘ozlar ayirib tashlanadi.

Narx / balans qiymati nisbati (P/B Ratio – Price-to-Book Ratio)

Narx/balans qiymati nisbati fundamental tahlilda kompaniyalarning bozor tomonidan past baholanganligini aniqlash uchun qo‘llaniladi. P/B koeffitsiyenti – bu bozor kapitallashuvining aktivlarning balans qiymatiga yoki boshqacha aytganda, kompaniyaning mavjud majburiyatlari chiqarib tashlangandan keyingi barcha mulki qiymatiga nisbatidir.

Hisoblash formulasi:

P/B = Price/BVR,

bunda:

• Price – barcha qimmatli qog‘ozlar narxi;
• BVR – balans qiymati.

P/B ko‘rsatkichi investor firmaga shartli dollar kiritib qanday mulkka ega bo‘lishini ko‘rsatadi.

PEG koeffitsiyenti (Price-Earnings-Growth Ratio)

PEG – avval ko‘rib chiqilgan P/E Ratio koeffitsiyentining bir turi hisoblanadi. Multiplikator quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

​

Bu yerda:

• P – kapitallashuv;
• E – sof foyda;
• EGR – bir dona qimmatli qog‘ozga to‘g‘ri keladigan foydaning kutilayotgan o‘sishi.

Multiplikator kelajakdagi ehtimoliy daromaddorlikka tuzatish kiritadi. U investorning kelajakda daromadlar o‘sishi uchun to‘lashga tayyor bo‘lgan narxning maqsadga muvofiqligini aniqlashda qo‘llaniladi.

P/S koeffitsiyenti – narx/tushum nisbati (Price-to-sales ratio P/S)

P/S koeffitsiyenti savdo hajmini baholaydi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi:

P/S = Price/Sales_Ratio,

bunda:

• Narx – kompaniya qiymati;
• Sales_Ratio – savdo hajmi.

Fundamental tahlilda bu ko‘rsatkich investorga sotuvdan olingan har bir dollar uchun qancha to‘layotganini tushunishga yordam beradi. Ushbu ko‘rsatkichning mohiyati P/E ga o‘xshash, ammo uning aniqligi pastroq hisoblanadi, chunki operatsion xarajatlar hisobga olinmaydi. Shunday bo‘lsa-da, P/S ko‘pincha treydingda qo‘llaniladi, chunki savdo hajmi ko‘rsatkichi tez-tez yangilanadi va uni prognoz qilish osonroq.

Dividend to‘lovlari koeffitsiyenti (Dividend Payout Ratio)

Dividend to‘lovlari koeffitsiyenti sof foydaning qancha qismi dividend to‘lovlariga yo‘naltirilishini aniqlaydi.

Klassik hisoblash formulasi quyidagicha:

DPR = Total_Dividents/Net_Income,

bunda:

• Total_Dividents – to‘langan dividendlar;
• Net_Income – sof foyda.

Ushbu multiplikator yordamida kompaniyaning dividend siyosatini aniqlash, shuningdek, qimmatli qog‘ozlarning daromaddorligini bilvosita baholash mumkin.

Dividend daromaddorligi (Dividend Yield)

Ushbu fundamental tahlil ko‘rsatkichi dividendlar summasining qimmatli qog‘ozlar qiymatiga nisbatini ko‘rsatadi. U foizlarda o‘lchanadi va har bir aksiya uchun to‘langan dividendlar summasini qimmatli qog‘oz qiymatiga bo‘lish orqali hisoblanadi.

Formula:

DY = Dividend/Price of share * 100%

Dividend daromaddorligi har bir sarflangan dollar uchun pul oqimini o‘lchashning qulay usulidir. Sodda qilib aytganda, bu investitsiyalarning qaytimi hisoblanadi.

Kompaniyalar aksiyalarining fundamental tahlili qanday amalga oshiriladi

Microsoft kompaniyasi misolida asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlarni qanday baholanishini ko‘rib chiqamiz.

​

So‘nggi bir yil ichida MSFT qimmatli qog‘ozlarining qiymati pandemiya va karantin cheklovlariga qaramay sezilarli darajada oshdi. Oxirgi 3 oyda narx +/- 4% oralig‘ida o‘zgargan va biz Microsoft aksiyalaridan kelajakda nimani kutish mumkinligini bilishni istaymiz.

​

Pullik xizmat simplywall.st yordamida quyidagilarni ko‘rishimiz mumkin: MSFT uchun investitsiyalarni qoplash muddatini belgilovchi P/E koeffitsiyenti 34,1 yilni tashkil etadi (ko‘k strelka). Bu sohadagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan kam – 51,4 yil (moviy-yashil strelka). Bir tomondan, bu qog‘ozning potensial past baholanganligini ko‘rsatsa, boshqa tomondan, qog‘ozga bo‘lgan talabni cheklaydigan fundamental muammolar mavjudligini bildirishi mumkin.

Diagrammada bozor bo‘yicha P/E ham ko‘rsatilgan, ammo u bilan taqqoslashning ma’nosi yo‘q – bu ko‘proq ma’lum bir kompaniyaning emas, balki yuqori texnologiyalar sektorining qimmatlanib ketganligini ko‘rsatadi.

​

PEG bo’yicha 3,2 darajasi salbiy qiymat hisoblanadi. Bu Microsoft’ning yuqori bozor qiymati faqat qisman qoplanganligini bildiradi.

​

P/B multiplikatori 13,1 punktni tashkil etadi. Bu AQSH bozoridagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan 6 baravar va sanoatdagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan 1,5 baravar ko‘p – demak, Microsoft aksiyalari keragidan ortiq baholangan.

​

Shuningdek, ko‘rsatkichlar orasida 38,5% yuqori kapital rentabelligi (ROE) kuzatilmoqda. Sanoat bo‘yicha bu ko‘rsatkich o‘rtacha atigi 12,6 foizni tashkil etadi.

Asosiy samaradorlik ko’rsatkichlarini tahlil qilib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: Microsoft aksiyalari bozorga nisbatan yuqori baholanmoqda. Yuqori ROE va barqaror uzoq muddatli o‘sish tendensiyasi investorlar kompaniyaning kelajakdagi rivojlanishiga umid qilayotganini ko‘rsatadi. Shu nuqtai nazardan, MSFT’ning P/E ko‘rsatkichi tarmoq o‘rtachasidan pastroq bo‘lib, bu kompaniyaning raqobatchilarga nisbatan past baholanayotganini anglatadi. Shu sababli, bu aksiyalarni sotib olish tavsiya etiladi.

Fundamental tahlilning eng samarali instrumentlari

Hisob-kitoblarni qo‘lda bajarish Foreks, aksiyalar va fyucherslar bozorida fundamental tahlilni murakkablashtiradi. Shuning uchun valyuta bozoridagi kabi, masalan, EURUSD yoki boshqa har qanday valyuta juftligi narxining harakatini aniqlash uchun Foreks indikatorlaridan foydalaniladi. Aksiyalar bozorida istiqbolli aktivlarni aniqlashda skrinerlar yordam beradi. Pullik simplywall.st xizmatidan foydalanish shart emas – ko‘plab bepul muqobil variantlar mavjud. Quyida ularning eng mashhurlarining ro‘yxati keltirilgan:

Finviz

​

Finviz skrineri investorlar orasida mashhur: filtrlar ko‘p, ularni sozlash oson va bepul versiyasi mavjud. Bu xizmat butun dunyo bo‘ylab minglab kompaniyalarning, shu jumladan treyderlar orasida kam tanilgan kompaniyalarning ko‘rsatkichlarini tahlil qiladi.

Yahoo! Finance

​

Moliyaviy ma’lumotlar provayderi Yahoo! Finance sizga Foreks bozorini chuqur o‘rganish uchun foydali bo‘ladi. Skrinerning o‘zidan tashqari, u foydalanuvchilarga ko‘plab qo‘shimcha ma’lumotlarni taqdim etadi: kotirovkalar, qimmatli qog‘ozlar reytinglari, kompaniyalarning moliyaviy hisobotlari va matbuot xabarlari.

Fundamental tahlilga tanqidiy qarash. Fundamental tahlilning afzalliklari va kamchiliklari

Foreks bozoridagi fundamental tahlil investorlarga joriy tendensiyalarni tushunish va ma’lum bir instrumentning o‘sish salohiyatini baholash uchun moliyaviy ma’lumotlarni to‘plashda yordam beradi. U uzoq muddatli bashoratlar va istiqbolni tahlil qilish uchun foydali. Biroq, texnik tahlildan farqli o‘laroq, uni bozorga kirishning optimal nuqtalarini aniqlash uchun qo‘llab bo‘lmaydi.

Asosiy muammo – aniqlikning yo‘qligi. Qanday baholash usullaridan foydalanmang, natijada noaniq taxminlar paydo bo‘ladi. Texnik usullar esa ko‘pincha aniq raqamlar bilan ishlaydi.

Xulosa

Fundamental tahlilning afzalliklari va kamchiliklarini hisobga olgan holda, mutaxassislar ko‘pincha moliyaviy tahlilning ikkala usulini birlashtiradilar. Fundamental omillar istiqbolni baholash uchun, texnik omillar esa prognozlarni tasdiqlash va bozorga kirish hamda undan chiqishning qulay paytlarini aniqlash usuli sifatida qo‘llaniladi. Bunday yondashuv xatarlarni kamaytirish imkonini beradi.

P.S. Maqolam sizga yoqdimi? Uni ijtimoiy tarmoqlarda ulashing, bu eng yaxshisi. Rahmat :)

Foydali havolalar:

• Sinalgan broker bilan savdo qilishni bu yerda sinab ko'rishni maslahat beraman. Tizim sizga mustaqil ravishda savdo qilish yoki dunyo bo'ylab muvaffaqiyatli treyderlarning savdolarini nusxalash imkonini beradi.
• {Company}dan depozitga 50% bonusini olish uchun mening BLOG promo-kodimdan foydalaning. Promo-kodni LiteFinancening platformasidagi hisobnito'ldirish{link 2} paytida tegishli maydonga kiritsangiz kifoya va bonus depozit bilan bir vaqtda o'tkaziladi.
• Treyderlar uchun Telegram chatimiz: https://t.me/litefinance. Signallar va tajribamiz bilan bo'lishamiz.
• Treyderlar uchun ajoyib tahlillar, Forex sharhlari, o'quv maqolalari va boshqa foydali vositalar mavjud bo'lgan Telegram kanal: https://t.me/litefinance